سوال درباره حکم استفاده از قبله نما در عصر صفوی

در مجله میراث علمی اسلام و ایران، شماره نخست (بهار 91) مقاله ای با عنوان «اسرار قبله نماهای اصفهان» توسط یان پ. هوخندایک نوشته شد که در باره چند نمونه قبله نما بود که در دوره صفویه در اصفهان در اختیار بوده و این اواخر کشف شده است. کشف سه مورد از این قبله نماها، سبب کنجکاوی شماری از پژوهشگران حوزه نجوم شد. نویسنده در این مقاله حاصل آن تحقیقات و آنچه را که خود بدان رسیده آورده است. (صص 21 ـ 37). البته که مقاله خوبی است. اما آنچه بنده در تکمیل آن یافتم، استفتایی است که دربار صفوی در باره استفاده از قبله نما از آقا جمال خوانساری (م 1122) کرده است. این نشان می دهد که قبله نماهای مزبور به راحتی در اختیار بوده است.

این سوال یکی از نخستین نمونه هایی است که تکنیک جدید با برخی از روشهایی که شرع یا متشرعین سابق پیشنهاد می کردند، برخورد کرده است. بعدها ، البته در باره طهارت و بسیاری از مسائل دیگر این قبیل برخوردها پیش آمد.
و اما آقا جمال در باره این سوال که تکلیف استفاده از قبله نما چیست، تقریبا به همان روشی جواب داده که حتی الان نیز معمول است. به طور اصولی، فقها زیر بار روش های تازه نمی روند و مهم برای آنها همان اصول قدیمی است! در عین حال، در پایان بحث، همیشه یک گوشه ای را باقی می گذارند که راه گریز از معرکه باشد.
در اینجا هم آقا جمال استفاده از قبله نما را جایز نمی داند، نهایت اگر جهت کلی قبله معلوم شد، قبله نما می تواند در تیامن و تیاسر به ما کمک کند!
متن جوابیه آقا جمال چنین است:
به موقف عرض می رساند که، به حسب شرع اقدس اعتماد بر مجرّد قبله نما نمی توان کرد، بلی اگر در جایی اصل جهت قبله به علامتی از علامات شرعیه معلوم شود، اما تیامن و تیاسر آن معلوم نشود، اگر قبله نمای مجربی باشد، بهتر این است که در تیامن و تیاسر بنابر آن گذاشته شود، و اگر در جایی تحصیل جهت به علامات شرعیه نتواند شد، و قبله نمای مجربی باشد، بهتر این است که اوّل نماز به جهتی که از آن مستفاد می شود بگذارد، و بعد از آن به سه جهت دیگر احتیاطا بکند. امید که همواره رعایت شریعت غرّا قبله نظر والا و جهت. اندیشه آن قبله نما باد. جم طاب ثراه [جم نشان اختصاری آقا جمال خوانساری است.]
نویسنده: رسول جعفریان، @jafarian1964