وصفی خواندنی از تهران در سال ۱۳۰۱

اولاً شهر طهران، شهری است که از زمان فتحعلی شاه مرحوم، پایتخت و دارالخلافه ایران است و از زمان ناصرالدین شاه مرحوم، بسیار آباد و پرجمعیت شده، ولی حالیه نسبت به زمان ناصرالدین شاه، بسیار تفاوت کرده است.

از قرار تقریر اهل اطلاع، از حیث بعضی مطالب، آبادتر شده است و از حیث بعضی مطالب، خرابتر شده است. و شهر بسیار بزرگی است و از جمله شهرهای بزرگ ایران محسوب است و دارای ده دروازه است و خندق بسیار بزرگ خوبی در اطراف شهر حفر نموده اند و بعضی از نقاط میان شهر وصل به خندق، هنوز آبادی و خانه نشده است و بعضی از نقاط بیرون شهر که معروف به شهر نو می‌باشد، خانه بسیاری ساخته اند.

باری، خیابانهای متعدد بسیار قشنگ دارد و میدان توپخانه بزرگ در وسط شهر واقع است که اطراف او در سابق، ذخیره و قورخانه دولتی بوده، ولی حالیه تغییر داده‌اند و عمارات چندی در اطراف ساخته اند و هنوز هم مشغولند از جهت ادارات دولتی.
ولی میدان بسیار قشنگی است و شش خیابان وارد به میدان می‌شود که در سابق، تمام درب بزرگی داشت، ولی حالیه خراب نموده، بی‌دروازه است. و میدان مشقی هم در جنب میدان توپخانه است که در سابق، مختصر عماراتی داشت، ولی حالیه عمارات کثیری در اطراف ساخته اند و سمت جنوب میدان که خیابان مریضخانه است، خراب نموده و مقداری خیابان را وسعت داده، از میدان داخل خیابان نموده اند و بین میدان و خیابان، طارمی قرار داده و سردرب بسیار عالی و قشنگی ساخته اند که هنوز هم مشغول‌ند، تمام نشده.

و چهار برج بزرگی به طرح جدید در چهارگوشه از میدان ساخته اند و توپ‌های چندی در میان برجها گذارده و سرتوپها را بیرون آورده و مشرف به شهر نموده اند و کارخانه های فشنگ‌ریزی حدیدی و اسباب لوازمات قشونی در اطراف میدان احداث نموده و مشغول‌ند و همه‌روزه قشون دولتی در میان میدان، مشق می‌دهند.
باری، عمارات عالیه بسیاری در شهر است و اغلب عمارات اهالی هم به طرز جدید ساخته شده و بسیار نظیف است و اهالی نسبت به سایر بعضی بلادهای ایران، با ثروت ترند، ولی حالیه به‌واسطه کسادی و بی پولی که در ایران است، فی‌الجمله تفاوت نموده اند.
و اغلب اهالی، خوش‌گذران و بی غصه هستند؛ یعنی اصلاً خاک طهران چندانی غصه ندارد، و لکن فی‌الجمله خودپسند و بی عصمت می‌باشند و اغلب به فورم جدید فرنگی مآبی حرکت می‌کنند، و از همه بلاد ایران در طهران هستند.
و اَرگی در وسط شهر واقع است که تمام عمارات دولتی و سلطانی در ارگ است که حالیه اغلب عمارات، ادارات دولتی شده است و دروازه های چندی در اطراف دارد که به میدان توپخانه و خیابانهای اطراف باز می‌شود و تقریباً همه‌روزه، بیست واقون در شهر حرکت می‌کند توسط دو اسب، ولی بعضی اوقات، فوق‌العاده هم زیاد می‌شود. و تقریباً پانصد درشکه کرایه همه روزه در میان شهر حرکت می‌کند، شاید بیشتر و کمتر هم داشته باشد.

و عده نفوس اهالی که در سابق تعداد نموده بودند، تقریباً چهارصد [و] پنجاه هزار نفر نفوس دارد و بازارهای زیادی در همه جای شهر دارد و در میان خیابانها تمام دکاکین و مغازه های زیادی ساخته اند که در بعضی از خیابانها، بعضی از دکاکین او خراب و بسته است.
و حمامهای عالی و مساجد و مدارس زیادی در شهر است که یکی از آنها، مسجد سپهسالار قزوینی است که از تمام مساجد و مدارس، بهتر است و گویا در ایران هم به این طرح و به این تفصیل، مسجد و مدرسه نباشد؛ بسیار عالی است.
و آب های جاری در همه جای از شهر جاری است و باغات و پارکهای زیادی در اطراف شهر و خود شهر واقع است که تمام، راجع به رجال و بزرگان شهر است. و قونسولخانه‌های متعددی از دول خارجه به طرح خیلی قشنگ در میان شهر ساخته اند و اغلب، در میان خیابان علاء‌الدوله واقع است.
و کوه بزرگی در سمت شمال شهر واقع است که الآن [که] فصل عقرب است، برف آمده و بسیار هوایش سرد و ییلاق است که دهات و قراء زیادی در دامنه کوه واقع است که در فصل تابستان، بزرگان و اغلب اهالی به ییلاق می‌روند و عمارات عالیه از دولتی و قونسولگری و غیره در آن قراء ساخته شده که آن قراء، معروف به شمیران است و میوه جات از همه طور و از همه قبیل، از اطراف شهر و دهات، به شهر می‌آورند.

و حضرت عبدالعظیم در یک فرسنگی شهر در سمت جنوب واقع است که در واقع، شهر کوچکی است دارای بازار و دکاکین و حمامات و مساجد زیادی است که در اغلب ایام متبرکه و غیره، اهالی طهران توسط شمندفر از جهت زیارت و تفریح به آن‌جا می‌روند، ولی اهالی بسیار فاسقند که حتی به حضرت عبدالعظیم هم بعضی می‌روند، مشغول فسق و فجور می‌شوند.
در واقع، طهران دارای همه طور اشخاص است، هم زاهد و عابد دارد و هم فاسق و فاجر. و خیابانی از حضرت عبدالعظیم به طهران، مرحوم ناصرالدین شاه ساخته است که در اطراف، غرس اشجار نموده، ولی حالیه به‌واسطه عدم مراقبت دولت، خراب و اغلب اشجار او خشک شده است، ولکن حالیه مشغول فی‌الجمله تعمیری هستند و همین‌طور از خود شهر إلی شمیرانات، خیابانی ساخته اند، ولکن او بد نیست، خرابی چندانی ندارد.

و امامزاده و زیارت‌گاه‌های بسیاری در اطراف و خود شهر است و صفاگاههای زیادی از باغات و کافه ها و میهمان خانه ها در شهر و خارج از شهر واقع است و باغ وحشی در سابق داشته که از همه قبیل از وحوش و طیور داشته، ولی حالیه خراب و موقوف شده است.

منبع: کانال تلگرام رسول جعفریان، @jafarian1964، سفرنامه عتبات، هند، و حج، سید محمد حسین تقوی قزوینی، به کوشش محمد علی باقرزاده، نشر مشعر